MỤC LỤC
Làm thế nào để một mẫu thực vật trở thành một tiêu bản, sẵn sàng cho một bộ sưu tập cá nhân hay của bảo tàng? Để thực vật được lập danh mục và bảo quản cẩn thận để chúng có thể được nghiên cứu tốt trong tương lai, trước tiên chúng phải được làm khô và ép.
LÝ DO ĐỂ TẠO MỘT MẪU TIÊU BẢN
Có một số lý do khiến bạn nên tạo ra các mẫu tiêu bản thực vật.
Thứ nhất, các mẫu cây cỏ được làm tiêu bản và dán nhãn cung cấp hồ sơ có giá trị, bằng chứng rằng một loài thực vật đang phát triển ở một địa điểm cụ thể vào một thời điểm nhất định cho các nhu cầu bảo tồn và nghiên cứu, bao gồm cả việc lập danh mục đa dạng sinh học. Chúng cũng cung cấp một nguồn lực để xác định các mẫu vật khác bằng cách đối sánh hiệu quả. Ngoài ra, các mẫu tiêu bản cung cấp một nguồn nguyên liệu thực vật cho nghiên cứu phân loại. Các mẫu từ tiêu bản cây cỏ thường được sử dụng để giải phẫu lá, sàng lọc hóa thực vật, nghiên cứu phấn hoa, chiết xuất DNA, sản xuất nước hoa, hướng dẫn thực địa và sách chuyên khảo.
Thứ hai, trong thiên nhiên, phần lớn cây cỏ kể cả cây thuốc chỉ ra hoa, quả trong một thời gian nhất định trong một năm. Mỗi cây chỉ mọc ở từng vùng nhất định trong nước ta hoặc ở các nước khác. Không thể bất cứ lúc nào cũng có sẵn cây tươi để nghiên cứu và cũng không phải bất cứ hoàn cảnh nào cũng có thể tổ chức điều tra sưu tầm, cho nên việc ép mẫu cây làm tiêu bản là rất cần thiết. Có được mẫu cây khô, ta mới tiến hành xác định tên khoa học của cây, mới có thể nghiên cứu công dụng qua các tài liệu và giới thiệu sử dụng rộng rãi. Mẫu tiêu bản khô còn giúp ta nhận biết được loại cây, nâng cao chất lượng điều tra sưu tầm và dùng để trao đổi quốc tế.
Cuối cùng, thu thập tài liệu thực vật là một cách hay để tìm hiểu tên và đặc điểm của thực vật, bên cạnh đó là một sở thích thú vị đưa bạn đi khám phá.
DỤNG CỤ CHUẨN BỊ
- Khung ép làm bằng gỗ hoặc bằng tre, có nhiều lỗ thoáng để hơi nước bốc đi dễ dàng.
- Giấy báo
- Một hộp đựng có nắp kín: Đảm bảo lọ thủy tinh có nắp đậy kín khít và không có bất cứ kẽ hở nào.
- Cồn tẩy rửa.
- Kẹp ghim: Tôi khuyên bạn nên sử dụng một cặp để giảm thiểu việc cầm nắm. Nhiều loại lá cây có lông gây ngứa,…
- Đinh ghim.
- Giấy sáp: Cắt thành các dải hẹp, bạn sẽ sử dụng những giấy này để giữ các cánh cố định khi hoa lá khô.
- Khung gỗ trưng bày.
Hiện nay trên thị trường có rất nhiều bộ dụng cụ làm tiêu bản thực vật, tùy vào điều kiện cụ thể mà bạn có thể mua chúng ở hiệu sách hay tận dụng những đồ vật sẵn có.
CÁC BƯỚC LÀM TIÊU BẢN THỰC VẬT
Trước tiên, bạn cần xem xét mục đích của bạn là thu thập cây trồng là gì và loại cây nào sẽ phục vụ cho mục đích đó. Nhiều công dụng giáo dục và thủ công, trang trí của các mẫu tiêu bản có thể được đáp ứng bởi các loại cây trồng và cỏ dại trong vườn. Trước khi thu thập thực vật trong tự nhiên, bạn nên hiểu các vấn đề pháp lý về quyền sở hữu đất và tài nguyên của nó cũng như các vấn đề đạo đức về thiệt hại có thể xảy ra đối với các quần thể thực vật hoang dã và các loài có nguy cơ tuyệt chủng.
Đạo đức bảo tồn ngày càng có xu hướng chỉ thu thập trong tự nhiên khi nó phục vụ cho mục đích nghiên cứu lâu dài, chẳng hạn như ghi lại những gì xảy ra trong một khu vực hoặc khám phá những gì mọc ở một khu vực chưa được tìm hiểu nhiều . Nhưng những bộ sưu tập này phải được lưu trữ vĩnh viễn để phục vụ mục đích tư liệu của chúng, và khi đã nằm trong bộ sưu tập khoa học, chúng có thể tiếp tục đóng góp cho tri thức nhân loại theo nhiều cách khác.
Không thu thập thực vật bất hợp pháp.
BƯỚC 1: CHỌN MẪU THỰC VẬT LÀM TIÊU BẢN
Lấy mẫu cây: Cần hái đủ các bộ phận của cây như rễ, thân, lá, hoa, quả … Nếu là cây to, chỉ cần hái một cành có đủ lá, hoa, quả. Trường hợp là cây nhỏ thì hái cả cây. Đối với mẫu cây tốt mà chưa có hoa, quả ta cũng vẫn lấy mẫu, sau sẽ bổ sung.
Mẫu cây hái phải khô ráo, lá không bị sâu hoặc héo. Chú ý lấy thêm những bộ phận dùng làm thuốc như rễ, củ, vỏ cây, hạt …. Mẫu càng đầy đủ càng tốt bao gồm từ ngọn của hoa hoặc lá đến gốc, nếu có thể. Luôn thu thập các mẫu vật khỏe mạnh, không sâu bệnh và khô – tất cả những điều này sẽ đảm bảo chất lượng tiêu bản tốt hơn. Lưu ý các đặc điểm riêng biệt, chẳng hạn như mùi, kết cấu, chiều cao và các điều kiện phát triển chung, tất cả những đặc điểm này sẽ giúp nhận dạng nhưng không nhất thiết phải chú ý trong mẫu đã khô.
Mỗi cây cần hái 3-5 mẫu về sau chọn giữ lại những mẫu đẹp, đạt yêu cầu. Sau khi lấy mẫu, nên buộc ngay vào mẫu cây một mảnh giấy nhỏ (nhãn) có ghi số thứ tự, tên cây, địa điểm lấy cây, công dụng, ngày và người lấy mẫu. Khi đi lấy mẫu, nên đem theo cặp gỗ hoặc cặp tre có quai đeo để đặt tạm mẫu cây vào đó, về nhà sẽ ép cẩn thận. Làm như vậy, tránh được mẫu cây rụng hoa, quả và lá ít bị thoát hơi nước nên chậm héo, bảo đảm lúc ép được dễ dàng, mẫu cây sẽ đẹp. Nếu có điều kiện, ép ngay tại chỗ thì tốt nhất.
Nhìn dọc theo các con đường, cánh đồng và rừng. Hàng rào và đường sắt cũng có rất nhiều loại, vì cây cối ở đây được bảo vệ khỏi việc thường xuyên cắt tỉa hơn khu vực khác. Cũng cần lưu ý các hạn chế- không bao giờ thu thập từ các khu bảo tồn thiên nhiên và hiểu biết về các loài được bảo vệ trong khu vực của bạn, vì việc thu thập mẫu vật lý của những loài thực vật này thường là bất hợp pháp và gây bất lợi cho các quần thể tự nhiên.
BƯỚC 2: SẮP XẾP VÀ ĐỊNH VỊ MẪU
Sau khi thu thập, bảo vệ mẫu vật khỏi bị hư hỏng trong quá trình vận chuyển. Đặt chúng trong các túi nhựa có thể bịt kín để giúp giữ ẩm và bảo vệ chúng khỏi nhiệt và dập nát. Để có kết quả tốt nhất, hãy ép cây ngay sau khi thu hái về. Phục hồi cây hơi héo bằng cách đặt thân cây vào nước trong một thời gian ngắn trước khi ép, đảm bảo làm khô chúng một lần nữa trước khi cho vào máy ép. Nếu phải trì hoãn việc ép, một số cây cứng hơn có thể chịu được việc bảo quản trong tủ lạnh trong túi nhựa của chúng trong thời gian lên đến một ngày.
Khi mẫu vật của chúng ta đã được chọn, chúng ta có thể tiến hành bảo quản, thường được thực hiện thông qua quá trình làm khô. Để tránh biến màu quá nhiều, cần làm khô nhanh chóng. Điều này cũng ngăn ngừa sự phát triển của nấm mốc hoặc sự phát triển bất thường tiếp tục của mẫu vật.
Đầu tiên, hãy dành chút thời gian để xem xét mẫu thực vật. Làm sạch bụi bẩn, côn trùng chết, mảnh vụn của các loại cây khác,… Quyết định xem những bộ phận nào trên cây phải được làm tiêu bản đã hoàn thiện.
Mẫu thử phải được gắn sao cho có thể nghiên cứu được tất cả các bộ phận của mẫu. Cả hai mặt của lá sẽ hiển thị. Có thể cần phải cắt bớt một số bộ phận để làm cho mẫu vừa khít trên tờ giấy hoặc để lộ các đặc điểm quan trọng của thực vật.
Đầu tiên, mẫu vật được sắp xếp trên giấy vì nó sẽ được dán lại, và tất cả các thao tác làm sạch và cắt tỉa cần thiết đã được thực hiện.
Một phương pháp dán khác rất hữu ích đối với những mẫu vật khó xử lý (như cỏ mềm, hoặc các cành cây,…) Mẫu vật được sắp xếp trên giấy và được giữ cố định bằng quả nặng. Sau đó, làm việc từ phần rễ trở lên, các trọng lượng được lấy ra và dùng dao quét keo sơn nhẹ nhàng lên mặt dưới của cây, sau đó thấm khô. Sau đó, trọng lượng được thay thế trước khi chuyển sang phần khác của mẫu vật. Các quả nặng được lấy ra trước khi đặt mẫu để làm khô.
BƯỚC 3: ÉP TRONG GIẤY BÁO
Tôi sử dụng những tấm ván ép mỏng, với những tờ giấy báo bên trên và bên dưới cây để ép. Ép chúng vào giấy báo. Gấp mẫu vào bên trong một vài tờ báo để hút ẩm, sử dụng thêm giấy cho các mẫu lớn hơn. Nếu bạn có giấy thấm, hãy gấp giấy đó ra bên ngoài tờ báo. Những cây có độ ẩm cao hơn, chẳng hạn như các giống vườn có hoa nở kép hoặc những cây có lá mọng nước, có thể cần giấy báo để thấm bớt độ ẩm và ngăn ngừa nấm mốc. Để đảm bảo cây khô đều, chỉ đặt những cây có độ dày và độ ẩm tương tự nhau trên một lớp. Sắp xếp cây để giảm thiểu các bộ phận chồng lên nhau, cẩn thận hơn để cách ly các bông hoa. Việc bố trí phải làm nổi bật các bộ phận đặc biệt của cây, rất quan trọng để nhận dạng, chẳng hạn như mặt sau của lá hoặc mặt cắt ngang của hoa. Để giữ cây ở vị trí mong muốn, tôi sử dụng các dải giấy da và băng dính trong suốt, tránh tiếp xúc giữa hoa và băng dính. Khi bố trí cây, hãy lưu ý đến cấu trúc tự nhiên của cây để tránh bố cục trông không tự nhiên.
Tại bảo tàng, họ thường sử dụng máy ép thực vật bằng gỗ, có lưới, giúp không khí lưu thông và làm khô các mẫu vật một cách đồng đều. Nếu không có máy ép thực vật, bạn có thể sử dụng thêm các miếng bìa cứng hoặc miếng gỗ đơn giản. Bắt đầu với lớp gỗ ở dưới cùng, bắt đầu xen kẽ các tông, giấy thấm, sau đó là mẫu vật trên giấy báo, tiếp theo là thêm giấy thấm.
Thời gian ép và phơi sấy thường từ 5-7 ngày là xong.
Chú ý:
Nếu mẫu cây nhiều lá, có thể tỉa bớt nhưng phải giữ lại phần cuống của lá. Đối với mẫu cây dài quá, có thể gấp đôi, gấp ba theo hình chữ chi. Nếu quả to, cát dọc chỉ để dính vào cuống phần giữa. Trường hợp quả không to lắm, có thể ép được nhưng chêm nhiều giấy. Đối với các bộ phận to, dày như củ, rễ … có thể phơi riêng rồi dính vào mẫu cây.
Sau khi sửa xong, gấp tờ giấy lại, đặt lên trên đó, vài tờ giấy làm đệm để tránh mẫu nọ hằn lên mẫu kia. Tiếp tục đặt các mẫu khác, làm như vậy độ 20-30 mẫu, dùng dây buộc chặt khung ép lại, đem khung ép phơi nắng hoặc để chỗ thoáng gió cho khô, nếu không có nắng, có thể sấy trên giàn bếp, mỗi ngày thay giấy một lần, riêng mấy ngày đầu, nên thay giấy 2 lần 1 ngày vì mẫu cây còn ướt sau sẽ làm đen mẫu ép. Khi thay giấy, nên nhẹ tay tránh làm rụng lá, hoa, quả.
BƯỚC 4: HONG KHÔ VÀ BẢO QUẢN
Sau 24 giờ, mở máy ép và quan sát cây. Nếu lớp giấy báo bên trên cây bị nhăn vì hơi ẩm, bạn có thể thay lớp giấy này bằng một lớp mới. Tại thời điểm này, các mẫu vẫn còn dẻo và có thể được sắp xếp lại một chút vào vị trí cuối cùng của chúng nếu cần. Cản thận thì khi này, lá cây có thể bị dính vào lớp giấy báo. Đóng máy ép và áp dụng lại lực ép, chặt hơn một chút so với ngày hôm trước. Để cây trong máy ép khoảng 5 ngày trước khi kiểm tra lại. Lấy cây ra khỏi máy ép khi chúng đã khô và điều chỉnh lại lực ép cho những cây còn sót lại.
Sau khi mẫu cây đã khô kiệt, cần đính mẫu lên giấy, dùng giấy cứng hay bìa với khổ 30 cm chiều rộng và 40 cm chiều dài. Đính mẫu cây bằng chỉ, chú ý không để mẫu cây dài quá, thò ra ngoài khổ giấy, đối với những mẫu bị rụng lá, có thể khâu ghép nhưng phải đặt lá đúng vị trí tự nhiên của nó, mỗi mẫu cây khâu xong cần có nhãn.
Điều quan trọng là sử dụng giấy không có axit và chất kết dính để giúp bảo quản mẫu vật. Tôi sử dụng chất kết dính acrylic loại keo này nhanh nhẹ, bền với tuổi thọ và linh hoạt sau khi khô – điều này cho phép một lượng nhỏ sự giãn nở và co lại mà cây trồng chắc chắn sẽ phải trải qua khi bảo quản. Pha loãng chất kết dính bằng nước, để đạt được độ sệt và có thể dễ dàng quét lên mặt sau của cây bằng cọ acrylic.
Chú ý chạm vào cây càng ít càng tốt trong quá trình này, vì dầu từ da có thể làm hỏng mẫu vật. Tôi sử dụng kẹp nhíp để di chuyển cây và giữ nó ở vị trí khi tôi làm việc. Để có kết quả tốt nhất, hãy bôi keo lên tất cả các bộ phận của cây, đến tận các cạnh. Đảm bảo nhặt và gắn các bộ phận chồng lên nhau của cây để có một giá treo hoàn chỉnh. Làm việc nhanh chóng nhưng cẩn thận.
BƯỚC 5: DÁN NHÃN, ĐÓNG KHUNG TIÊU BẢN THỰC VẬT
Nhãn dán vào bên phải phía dưới tờ giấy, có ghi: Tên cây, bộ phận dùng, công dụng, nơi hái, ngày hái và người hái.
Ngày cây được thu thập và vị trí càng chính xác càng tốt. Ghi lại bất cứ điều gì mà mẫu tiêu bản không hiển thị được, chẳng hạn như kích thước của cây, màu hoa, mùi hương, cây có thân gỗ hay không,…
Việc xác định lý tưởng nên được thực hiện ngay sau khi cây được thu hái và trước khi ép. Nhưng đó là một bước cần nhiều thời gian mà tôi thường không hoàn thành trước khi cây bắt đầu héo. Vì vậy, tôi thường thấy mình xác định các cây sau khi chúng đã được ép và gắn. Để điều này có hiệu quả, hãy nhớ ghi lại các quan sát từ cây tươi có thể không được giữ lại trong mẫu ép.
Các mẫu tiêu bản cuối cùng được lưu trữ trong khung gỗ để bảo vệ chúng khỏi bị hư hại do ánh sáng. băng phiến dăm trong các trường hợp giúp ngăn chặn côn trùng gây hại. Các mẫu vật nên được kiểm tra thường xuyên để tìm dấu hiệu bị côn trùng, nấm mốc phá hoại.